Jeżeli tak zazwyczaj bywa, iż upływający czas zmniejsza wagę dzieł kultury duchowej dokonując wśród nich nieubłaganej selekcji, tak że tylko nieliczne cieszą się uznaniem potomnych, to w przypadku dzieł kultury materialnej mamy z reguły proces odwrotny i tym które ocalały, opierając się mało sprzyjającym czasom, ludziom lub okolicznościom patyna czasu przydaje wartości. Przykładem tego rodzaju mogą być przydrożne kapliczki, jakże często spotykane w Borzęcinie i okolicy. Specjaliści przypisują szczególnie dużą wartość artystyczną dziełom Adeodata Martyńskiego, który jest najbardziej znanym spośród trójpokoleniowej rodziny rzeźbiarzy Martyńskich.

ADEODAT Jan Martyński urodził się w 1833 roku w Rabcy na Orawie (dzisiejsza Słowacja) a nie w Borzęcinie jak podano w V tomie Słownika Artystów Polskich PAN. Jego ojcem był Jan Martyński, który jako rzeźbiarz (w dokumentach parafialnych w Borzęcinie przy jego nazwisku stale figuruje określenie zawodu „sculptor”) został ukształtowany w kręgu rzeźby orawskiej, której stolicą był Oravsky Biely Potok odległy od Rabcy o około 25 kilometrów.

Artystycznie uzdolniony Adeodat już jako młody chłopiec współpracował z ojcem i jego wkład w procesie twórczym musiał być niebagatelny, skoro figurę koronacji Matki Boskiej z 1845 roku w Uściu Solnym ojciec podpisał: „Robił Jan Martyński z synem Adeodatem”. Adeodat miał wówczas dopiero 12 lat.

Adeodatus jest autorem kilkudziesięciu dzieł rzeźby kamiennej rozmieszczonych na ziemi brzeskiej, tarnowskiej i bocheńskiej, jakkolwiek fakt że wspólnie z Jakubem Krakowskim w 1861 roku odkuli na nowo według rysunków Szczęsnego Morawskiego zachodni szczyt kościoła Klarysek w Starym Sączu świadczy, że był znany i w tamtych okolicach.

Opisując w Schematyzmie Diecezji Tarnowskiej z 1985 roku „Kapliczki, figury i krzyże przydrożne” autor tak scharakteryzował twórczość Adeodata Martyńskiego: „Niewątpliwie do czołowych twórców figur na Powiślu należał Adeodatus Jan Martyński z Borzęcina, działający w drugiej połowie XIX wieku . Ten biegły i ambitny rzemieślnik zdecydowanie wyróżniał się z całej plejady współczesnych mu kamieniarzy śmiałymi i poprawnymi kompozycjami, w których pobrzmiewały jeszcze echa baroku. Specjalizował się w odkuwaniu całych grup rzeźbiarskich, bądź w dużych reliefach figuralnych kreowanych z rozmachem. Martyński posiadał świadomość swych umiejętności, stąd sygnując niektóre swe dzieła nazwiskiem, nie omieszkał zamieścić dodatku „artista”. Zapewne swą sztuką a po części i manierą zapłodnił kolejnych kamieniarzy, działających w okolicy.”

Adeodat w 1852 roku ożenił się w Borzęcinie z Marią Białek i zapewne wtedy rozpoczął samodzielną działalność jako rzeźbiarz. Początkowo zamieszkiwał tam, gdzie była praca, a w wyniku badań terenowych prowadzonych przez Instytut Sztuki PAN w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych XX wieku w trakcie wywiadów z wnukami Adeodata ustalono, że zamieszkiwał on między innymi w Brzesku i Łękach.

Jerzy Wyczesany, autor hasła Martyński Adeodatus Jan w „Słowniku artystów polskich” pisze: „Figury przydrożne Martyńskiego odpowiadały ściśle zamówieniom fundatorów, w związku z czym rzadko prezentowały tematyczną i kompozycyjną jedność. Wyjątek stanowią figury z Borzęcina i Wojnicza wieńczącą grupą Wniebowzięcia Matki Boskiej. Rzeźby Martyńskiego nie pozbawione czasami pewnej naiwności, wykazują sprawność warsztatową, dobre wyczucie bryły i wymogów kompozycji.” A Ewa Śnieżyńska-Stolot w artykule „Adeodatus Martyński kamieniarz z Borzęcina” zamieszczonym w kwartalniku Polska Sztuka Ludowa nr 3 z 1968 roku pisze: „Dwie następne z sygnowanych figur w Borzęcinie przed domem Martyńskich i w Wojniczu (obok kościoła św. Leonarda przypis JM) pochodzą z lat 1883 i 1889, a powstały pod koniec życia twórcy. Jest to dwukrotnie powtórzona ta sama figura o dwukondygnacjowym trzonie ustawionym na cokole zwieńczonym grupą Wniebowzięcia Matki Boskiej. W dolnej kondygnacji na trzech bokach wyrzeźbiono dwunastu apostołów. Figura przed domem Martyńskich ma dodatkowo na tylnej ścianie płaskorzeźbę przedstawiającą przypuszczalnie św. Adeodata jako młodzieńca w stroju rzymskim, z palmą męczeńska w ręce, stojącego na ruinach pogańskiej świątyni. Druga kondygnacja figury ma formę ciężkiej kolumny o szerokim kapitelu, pokrytej płaskorzeźbą wyobrażającą chmury. W wypadku figury z Borzęcina ten fragment trzonu został później (w 1933 r. przypis JM) wymieniony, przypuszczalnie w czasie przeprowadzonej restauracji.” Otóż śmiem twierdzić, że takich figur jest nie dwie, a trzy i trzecia figura znajduje się w Łękach, wymienionych wyżej jako jedna z miejscowości, w których zamieszkiwał Adeodat Martyński. I ta trzecia figura jest dzisiaj w najgorszym stanie. Konserwacja figury w Wojniczu została wykonana staraniem Towarzystwa Ziemi Wojnickiej, ostatnia konserwacja figury w Borzęcinie została wykonana w 2000 roku staraniem rodziny Martyńskich, ich krewnych oraz przyjaciół, natomiast figura w Łękach – o ile nie podejmie się natychmiast prac zabezpieczających – podzieli los innych, po których już nie ma nawet śladu.

Pytanie kiedy Martyńscy na stałe zamieszkali w Borzęcinie jest jeszcze otwarte. Na pewno nie później niż w 1858 roku , bo z dokumentów parafialnych wiadomo, że syn Adeodata - Jan urodził się w Borzęcinie 28 stycznia 1858 roku w domu posiadającym numer 316 (obecnie 459). Z kolei z dokumentu będącego w posiadaniu rodziny Martyńskich wiadomo, iż nieruchomość oznaczona tym numerem została w 1845 roku przekazana w drodze zapisu przedślubnego na rzecz Macieja Zaleśnego przez rodziców panny młodej i przez jakiś czas zapewne pozostawała w ich użytkowaniu.

Podobnie otwarta jest kwestia datowania figury Wniebowzięcia Matki Boskiej w Borzęcinie, ponieważ przytaczana przez wszystkie źródła data 1883 jest datą odtworzoną w trakcie pierwszej powojennej konserwacji wykonywanej w 1962 roku z częściowo zatartego napisu, w którym w sposób pewny dało się odczytać pierwsze dwie i ostatnią cyfrę (18 3). Zarówno daleko posunięty proces destrukcji trzonu figury, tak że wymagała remontu już w 1933 roku, jak i względy pragmatyczne – figura w miejscu zamieszkania rzeźbiarza oprócz funkcji sakralnej zapewne była również jego wizytówką reklamową, przemawiają za tym, iż sugestia wyrażona przez Ks. Kazimierza Martyńskiego (publikacja „Martyńscy – snycerze z Borzęcina”), co do wcześniejszego powstania tej figury wydaje się być uzasadniona, jakkolwiek bardziej niż sugerowaną przez niego datę 1853 należy brać pod uwagę datę o dziesięć lat późniejszą czyli 1863 rok, a figurę w Borzęcinie czyni najstarszą z trzech podobnych figur Wniebowzięcia Matki Boskiej.

Adeodat Jan Martyński zmarł w 1895 roku w wieku 62 lat i został pogrzebany na cmentarzu w Borzęcinie. Jego syn Jan, który za życia ojca pomagał mu w pracy rzeźbiarza, po śmierci ojca definitywnie porzucił dłuto i poświęcił się pracy na roli, od przypadku do przypadku zajmując się odnawianiem zniszczonej polichromii na istniejących figurach.

Źródła:

1. Ewa Stolot- Śnieżyńska, Adeodatus Martyński kamieniarz z Borzęcina, Polska Sztuka Ludowa Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN rok.1968 zeszyt nr 3

2. Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej Wydawnictwo Literackie, Kraków 1982

3. Roman Reinfuss, Ludowa rzeźba kamienna w Polsce, Ossolineum Wydawnictwo PAN, Wrocław 1989

4. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, Tom V, Wydawnictwo Krąg, Warszawa 1993

5. Ks. Kazimierz Martyński, Martyńscy – snycerze z Borzęcina, Nakład własny, Kraków 2002

opracował Józef Martyński