BARAN Józef (ur. 1947)

Poeta, dziennikarz, reporter, autor około trzydziestu książek. Należy nie tylko do uznawanych, ale również chętnie czytanych ludzi pióra, a jego wiersze trafiły do gimnazjalnych i licealnych podręczników. Nazywany przez wielu poetą „krakowskim” (mieszka w Krakowie od wielu lat), ale większość jego wierszy powstało lub dotyczy rodzinnego Borzęcina.

W swoich dziennikach określa siebie jako „dziecię borzęckich pól i lasów”. Tomiki wierszy Józefa Barana ukazały się w przekładach w Rosji i w USA. Pojedyncze wiersze zostały przełożone na prawie wszystkie języki słowiańskie, na angielski, niemiecki, galijski, hebrajski, hiszpański, szwedzki, arabski, węgierski. Wiersze Barana stały się inspiracją dla wielu piosenkarzy i kompozytorów, m.in. dla "Starego Dobrego Małżeństwa", “Grupy pod Budą”, Elżbiety Adamiak, Hanny Banaszak, Krzysztofa Myszkowskiego, Mirosława Czyżykiewicza, Oli Mauer i Andrzeja Zaryckiego.

Urodził się 17 stycznia 1947 roku. Od najmłodszych lat uwielbiał czytać książki. Czas przy pasaniu krów wykorzystał właśnie na lekturę. Przez rok chodził do liceum w Radłowie. Potem trafił do szkoły górniczej w Jaworznie.

Po ukończeniu technikum górniczego w Wałbrzychu pracował jako górnik w kopalni. Następnie ukończył Studium Nauczycielskie. W 1968 roku wyjechał do Grzechyni koło Makowa, gdzie pracował jako polonista w tamtejszej szkole podstawowej. Rok później przeniósł się do szkoły w podtarnowskich Olszynach, a w 1973 roku do Skawiny. Po półtora roku w tejże szkole definitywnie pożegnał się z belferstwem.

Podjął jednak studia z zakresu filologii polskiej w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie i ukończył je z wynikiem dobrym broniąc pracę na temat erotyki w twórczości poetyckiej Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Po ukończeniu studiów związał się etatowo – jako dziennikarz – z „Wieściami”. Później pisał dla „Gazety Krakowskiej”, „Dziennika Polskiego” i czasopisma kulturalnego „Sycyna”. Autor wielu reportaży, wywiadów, artykułów publicystycznych z pogranicza kultury drukowanych także w nowojorskim „Nowym Dzienniku”.

Debiutował w 1969 roku na łamach tygodnika „Życie Literackie”. Jego poetycki talent odkrył Artur Sandauer, który napisał o nim, że trafia „swoją liryką prosto do ludzkich serc”. Publikował wiersze we wszystkich ważniejszych pismach, od „Tygodnika Powszechnego” począwszy, poprzez „Kulturę” warszawską i paryską, „Poezję”, „Literaturę”, nowojorski „Przegląd Polski”, aż po londyńską "Rzeczpospolitą Kulturalną". W 1989 jego wiersze znalazły się w programach szkolnych, w następnych latach na matury języka polskiego (m.in. wiersze „Apokalipsa domowa”, „Tańcowały dwa Polaki” czy „Mam 25 lat”). Odtąd są też publikowane w wielu antologiach krajowych i zagranicznych.

W 1991 został stypendystą Svenska Institutet w Sztokholmie, a w rok później otrzymał stypendium na wyjazd do Szwecji z Fundacji Wspierania Niezależnej Nauki i Kultury Polskiej w Paryżu. W 2000 roku brał udział w spotkaniu 3 poetów polskich (Baran, Żurakowski, Lebioda) i 3 poetów amerykańskich (Kunitz, Stern, Taylor) w ONZ w Nowym Jorku. W październiku 2001 reprezentował poezję polską na XXI Światowym Kongresie Poetów w Sydney. W kongresie wzięło udział około 150 autorów z Australii oraz z Austrii, Brazylii, Chin, Hiszpanii, Indii, Irlandii, Izraela, Kanady, Korei, Polski, Tajwanu, Turcji i USA. W latach 1998 - 2002 działał jako wiceprezes krakowskiego oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W 2002 przeżył ciężką chorobę. Stała się ona jego „najdłuższą podróżą”, z której jednak wyszedł obronną ręką.

Józef Baran w swojej twórczości nigdy nie wyrzeka się swojego rodowodu, a wręcz przeciwnie – przodkowie, przyroda i ukochany Borzęcin raz po raz goszczą na jej kartach. Jak powiedział w wywiadzie udzielonym Polskiej Agencji Prasowej, nie obawia się, że jego poezja jest zbyt lokalna. „Taka wioska jest wszędzie. Wszędzie jest to samo niebo, ta sama, jedna Ziemia, gwiazdy. Pisząc o przyrodzie, ludziach wrośniętych w naturę wiem, że ta poezja może być zrozumiała na innych kontynentach.(…)

To sprawia, że to, co lokalne, może być uniwersalne". Poeta wielokrotnie wraca do swojego domu, by zachłysnąć się ciszą i spokojem swojej rodzinnej wsi. W wierszu „Światy” pisał: „Można być w kropli ciszy światów odkrywcą. Można wędrując dookoła świata przeoczyć wszystko(...)”. W swojej twórczości ocala krajobrazy, które pozostały już tylko w nim, ukazuje miłość do ziemi, z której rodzi się chęć przetrwania i siła do życia.

Prezentuje świat, który bezpowrotnie odszedł, by ocalić go od niepamięci. „To świat odchodzącej kultury chłopskiej i może wyidealizowanej przeszłości, gdzie wszystko było prostsze, uczciwsze, a człowiek czuł się dobrze i swojsko w znanym sobie światku, wśród bliskich mu krewnych i sąsiadów, w otoczeniu przyjaznej przyrody" – pisze we wstępie do jednego z tomików poezji biskup tarnowski Wiktor Skworc. Józef Baran w jednym ze swoich wierszy dom rodzinny nazywa „dawną stolicą świata”, przez którą przebiegają wszystkie równoleżniki i południki.

Nad domem wisi niebo, pod nim zakopane jest piekło, zaś dookoła niego krąży słońce. Ale to było kiedyś. Ze smutkiem stwierdza, iż dzisiejszy dom „…to już tylko mała szkatułka dzieciństwa z zabytkowymi rodzicami”.

Baran jest wrażliwym obserwatorem ludzi, często wyrażającym głębokie myśli o życiu, poetą dosadnym i czułym jednocześnie. W jednym z tomików mówi o sobie: „najbardziej jestem poetą ludzi nieśmiałych, tych z osikowym liściem uśmiechu, przylepionym do warg. (…)kto wie, co w nich małych drzemie”. Nie mitologizuje, nie celebruje nazbyt własnej osoby, przeciwnie – tworzy często ironiczny dystans do samego siebie. Człowiek, jego doznania, specyfika, odmienność są w poezji Barana najważniejsze.

W tomiku „Zielnik miłosny i inne liryki" przekonuje nas, że tylko dzięki zaufaniu do prostoty, do podstawowych wartości i wiary w Boga możemy odnaleźć swe prawdziwe wnętrze, nauczyć się żyć w zgodzie z naturą i samym sobą, a przecież tego potrzeba nam wszystkim, żyjącym w świecie współczesnym.
Swój zawód traktuje jak powołanie.

Pisze, aby podzielić się z czytelnikami swymi emocjami. Inspiruje go życie, które rodzi się na naszych oczach. Wierzy w natchnienie poetyckie. Wtedy coś bardzo mocno odczuwa. Te emocje stara się szybko przelać na papier, a niekiedy nosi je w sobie nieco dłużej. Po czasie dają o sobie znać i tak powstaje wiersz. Po 2000 roku odbył wiele podróży po różnych kontynentach: był dwukrotnie w Stanach Zjednoczonych, a także w Australii, Afryce, Azji i opisał swoje podróże m.in. w dziennikach "Koncert dla nosorożca", w "Przystanku Marzenie" a także w wielu wierszach publikowanych w różnych tomikach. Ostatmnio ukazał się polsko-hiszpański tom poezji w wydawnictwie Trea w Asturii (Hiszpania).

Wiersze Barana stały się inspiracją dla wielu piosenkarzy i kompozytorów, m.in. dla "Starego Dobrego Małżeństwa", “Grupy pod Budą”, Elżbiety Adamiak, Hanny Banaszak, Krzysztofa Myszkowskiego, Mirosława Czyżykiewicza, Oli Mauer i Andrzeja Zaryckiego. Z ważniejszych filmów o jego twórczości warto wymienić 45 - minutowe widowisko telewizyjne: "Sztuka – Wieczność – Dom", autorstwa Piotra Słowikowskiego, z udziałem Anny Dymnej i Jerzego Treli, emitowane w II program TVP (1999). Osobne tomiki wierszy Józefa Barana ukazały się w przekładach w Rosji i w USA. Pojedyncze wiersze zostały przełożone na prawie wszystkie języki słowiańskie, na angielski, niemiecki, galijski, hebrajski, hiszpański, szwedzki, arabski, węgierski.

Opracował Piotr Kania

Nagrody za książki

„Nasze najszczersze rozmowy" - Nagroda im. Andrzeja Bursy (1975),
„Dopóki jeszcze" - Nagroda im. Stanisława Piętaka (1977),
„W błysku zapałki" -Nagroda Fundacji Kościelskich w Genewie (1980) ,
„Pędy i pęta" - Nagroda Funduszu Literatury (1984),
Nagroda Wojewody Krakowskiego za całokształt (1992),
„Dom z otwartymi ścianami" – Krakowska Książka Miesiąca (2001),
Doroczne wyróżnienie PEN West Club w Los Angeles (za dwujęzyczny tom "W błysku. In a Flash" – 2001).

Publikacje

„Casa de paredes abiertas. Antología poética (1974-2006)" - Trea, Hiszpania 2008
„Hymn poranny” – Londyn 2007
“Tylko aż. Only so much”. Wersja polsko-angielska - Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, 2007
“Taniec z ziemią” - Poznań, Zysk i S-ka, 2006
„Tragarze wyobraźni” - Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, 2006
„Koncert dla nosorożca - dziennik poety z przełomu wieków" - Poznań, Zysk i S-ka, 2005
„Zielnik miłosny i inne liryki" - Poznań, Zysk i S-ka, 2005
„A wody płyną i płyną" - Toruń, Wyd. Adam Marszałek, 2004
„Wyprawa po złote runo” – Kraków, Wyd. Edukacyjne, Kraków 2003
„Spotkanie - Begegnung" - Kraków, Oficyna Konfraterni Poetów - 2003
(przekład na niemiecki Henryk Bereska)
„Najdłuższa podróż" - Warszawa, Nowy świat, 2002
„Dolina ludzi spokojnych" (fotografie - Jakub Ciećkiewicz) - Tarnów, Biblos, 2001
„Dom z otwartymi ścianami" - Warszawa, Nowy Świat, 2001
„Epifania słoneczna": wiersze - Poznań, Arka, 1997
„Majowe zaklęcie": wiersze - Kraków, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, 1997
„Zielnik miłosny": wiersze - wyd. II, Konfraterania Poetów (1996)
„Zielnik miłosny": wiersze - Oficyna Konfraterni Poetów, Kraków - Jawor (1995)
„Mała kosmogonia": wiersze - Kraków, "Miniatura", 1994
„115 wierszy" (wiersze z lat 1985-1993) - Tarnów, "Comdruk", 1994
„Śnił mi się Artur Sandauer": rozmowy i wspomnienia
Kraków, Centrum Kultury Żydowskiej Na Kazimierzu, Hereditas Polono - Judaica, 1992
„Pacierz Szwejka": wiersze - Kraków, "Miniatura", 1992
„Wiersze wybrane" - Kraków, "Miniatura", 1990
„Skarga": wiersze - Szczecin, "Glob", 1988
„Czułość": poezje - Kraków, Miniatura, 1988, 1989
„Autor! Autor!: Rozmowy z ludźmi pióra i palety." - Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1986
„Wiersze wybrane" - Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1984
„Pędy i pęta": wiersze - Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1984
„W błysku zapałki": wiersze - Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1979
„Na tyłach świata": wiersze - Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1977
„Dopóki jeszcze": wiersze - Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976

Ważniejsze publikacje w antologiach poezji polskiej

“Dziecku.” – Warszawa: LSW, 1978,
“Temat ojczysty” – Warszawa: LSW, 1979,
“Kamień wiary” – Warszawa: “Michalineum”, 1985,
“Spalony raj” – Warszawa: Wydaw. Archidiecezji warszawskiej, 1986,
“Od Staffa do Wojaczka” – Łódź: Wydaw. Łódzkie, 1988,
“Literatura współczesna źle obecna w szkole” – Wrocław: Ossolineum, 1990,
“Krajobraz poezji polskiej” – Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1992,
“Być poetą” (2 wydania) – Gorzów Wielkopolski; “Silva rerum” 1991, 1992,
“Po schodach wiersz” – Warszawa, Lud. Sp. Wyd., 1992, 1994,
“Poezja polska 1939 – 1991”, Warszawa: Wydaw. Szkolne i Pedagogiczne, 1994,
“Antologia, Stare Dobre Małżeństwo” – Łódź, Oficyna Wyd. i Fon., 1995,
“Ojcu” – Warszawa, LSW, 1995,
“Ogród przedziwny” – Warszawa, Wyd. Szkolne i Ped., 1995,
“Od Kochanowskiego do Szymborskiej” – Warszawa: Książka i Wiedza, 1997,
“Literatura współczesna” (Podręcznik dla klas maturalnych) - Poznań: Nakom, 1992, 1994, 1995, a także w innych podręcznikach szkolnych i w antologiach dla szkół podstawowych, gimnazjalnych i średnich.

Pojedyncze utwory ukazały się w zagranicznych przekładach angielskich, niemieckich, włoskich, hebrajskich, galijskich, szwedzkich i wszystkich językach słowiańskich.

Przekłady książkowe

Józef Baran - “La Confession” (translated by Jerzy Gregorek) – USA, Chattanooga, Tennessee, The Poetry Miscellany, 1997.
Józef Baran - “Pochwała zabwienia” (pieriewod - Andriej Bazilewskij) - Rosja, Moskwa, Wyd. Wahazar, 1997 (Antologia 5 poetów)

Publikacje w antologiach poezji polskiej m.in.

“Himn na rkata”(polski poeti) – Sofia, Narodnaja mladzież, 1980.
“Hledam, tedy Jsem” (Wybór Mlade Polske poezie) – Praga, Mlada Fronta, 1987.
“Glaube, hoffnung, liebe” – Dusseldorg , Patmos Verlag, 1981
“Szabdsag, Szerelem” – Oficyna Konfraterni Poetów, 1998
“Veter Dawnih vrtnic”, Tone Pretnat – Ljubljana 1993 (antologia pesniskich prevodov 1964 – 1993).
„Polskije poety XX w.”, Sankt – Pietierburg, wyd. Aletheia, 2000.
“Tomu szczo boni suszcz”, Antologia wspołczesnej poezji polskiej – Lwiw, 1996.

Publikacje w zagranicznych magazynach: m.in. w “Inostrannaja Literatura” i w “Miting Żurnal” (Rosja) “Revue Swetovej Literatury (Słowacja), “Literarni Mesicnik” (Czechy), “Item 77” (Izrael),”Vilenica 93” (Słowenia), „Lyric Poetry Review”, „Agni”, „Mid American review” (USA) (wszystkie publikacje amerykańskie w 2004 – przekłady wiersza Barana Ewa Yarbrough)

Publikacje książkowe

„Nasze najszczersze rozmowy”: wiersze. – Kraków: Wydaw. Literackie, 1974
„Dopóki jeszcze”: wiersze. – Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydaw., 1976
„Na tyłach świata”: wiersze. – Kraków: Wydawn. Literackie, 1977
„W błysku zapałki”: wiersze – Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydaw., 1979
„Pędy i pęta”: wiersze, - Kraków: Wydaw. Literackie, 1984
„Wiersze wybrane” – Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydaw., 1984
„Autor! Autor!: rozmowy z ludźmi pióra i palety.” – Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1986
„Czułość”: poezje – Kraków: Miniatura, 1988, 1989
„Skarga”: wiersze. – Szczecin: “Glob”, 1988
„Wiersze wybrane”. – Kraków: “Miniatura”, 1990
„Pacierz Szwejka”: wiersze. – Kraków: “Miniatura”, 1992
„Śnił mi się Artur Sandauer”: rozmowy i wspomnienia. – Kraków, Centrum Kultury Żydowskiej Na Kazimierzu, Hereditas Polono – Judaica, 1992
„115 wierszy” (wiersze z lat 1985 – 1993) – Tarnów, “Comdruk”, 1994
„Mała kosmogonia”: wiersze. – Kraków, “Miniatura”, 1994
„Zielnik miłosny”: wiersze.- Oficyna Konfraterni Poetów, Kraków - Jawor (1995)
„Zielnik miłosny”, wiersze, wyd. II, Konfraternia Poetów (1996)
„Majowe zaklęcie”: wiersze. – Kraków, Wydaw. Baran i Suszczyński, 1997
„Epifania słoneczna”: wiersze. – Poznań, Arka, 1997
„Dom z otwartymi ścianami” – Warszawa, Nowy Świat, 2001
„Dolina ludzi spokojnych” (fotografie – Jakub Ciećkiewicz) – Tarnów, Biblos 2001
„Najdłuższa podróż” – Warszawa, Nowy świat” 2002,
„Wyprawa po złote runo” – Kraków, Wyd. Edukacyjne, Kraków 2003

Publikacje w edycjach zbiorowych

Tomas Transtromer, Muzeum motyli. (rozdział „Jak by się było dzieckiem”) – Kraków, Oficyna Literacka, 1994
Leszek Czuchajowski, Moi wszyscy aniołowie. (wybór i posłowie) – Kraków, Wyd. Baran i Suszczyński, 1998
Max Hermann-Neisse, Twarz ludzka. Kraków, Wyd. Konfraternia Poetów, 1999 (współautorstwo w przekładach)

Wiersze na nagraniach płytowych

Makatki, Łódź Dalmafon 1990 (wyk. Stare Dobre Małżeństwo)
Czarny blues o czwartej nad ranem, Łódź, Dalmafon, 1991 (wyk. Stare Dobre Małżeństwo)
Atlantyda, Warszawa, Pomaton 1995 (wyk. Elżbieta Adamiak)
Live in Łowicz, Łódź, 1995 (wyk. Stare Dobre Małżeństwo)
Latawce pogodnych dni, Pomaton EMI 1996 (Stare Dobre Małżeństwo)
Głosy poetów, Polskie Radio Kraków, 1997
Miejska strona księżyca, Pomaton EMI 1998, (wyk.Stare Dobre Małżeństwo)

Ponadto dwa utwory wykonuje też Hanna Banaszak.

Publikacje o autorze w książkach

Artur Sandauer: “Poezja niepokazowa”, “ Zebrane pisma krytyczne”. T.3. Warszawa., PIW, t. 3, 1981.
Krzysztof Nowicki: “Pisane w Olszynie”, “Dziennik krytyczny”, Gdańsk, Krajowa Agencja Wydawnicza 1981.
Jerzy Kwiatkowski: “Ładny debiut”; “Na progu dojrzałości”; “Ostrzeżenie przed Zorianem”: “Felietony poetyckie”. Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1982.
Stanisław Bąba: “Zagadnienia aktualizacji frazeologizmów w języku poetyckim J.B”. Z Problemów Frazeologii Polskiej i Słowiańskiej, Wrocław Ossolineum, 1988 t. 5.
Mieczysław Orski: Analiza wiersza “Ballada o dziurawym kubku”, Wychowanie (Przewodnik po współczesnej literaturze marynistycznej), wyd. Glob, Szczecin, 1989.
Elżbieta Kram – Mikoś: “Nad wierszami Józefa Barana”, “Lekcje poezji w szkole średniej”, Wyd. WP ZG ZNP, Kielce 1992.
Bogdan Zeler: „Śmierć jako imperatyw”, „Zrozumieć poezję współczesną”, Katowice, Książnica 1995.
Marian Morawczyński: „Józef Baran”, “Od Raby do Wisłoki – szlakami pióra”, TTK Tarnów, 1996.
Stanisław Dziedzic: „Między afirmacją a niezgodą”, Kraków, Ossycyna, 1999.
Beata Salamon–Satała: “Wielka inwentaryzacja”, Kraków, Oficyna Wydawnicza Kreator, 1999 („W kropli wody” – rozmowa z Józefem Baranem).
Julian Kornhauser, Poezja i codzienność, WL 2003."